De energie waarmee we werken aan de maatschappelijke opgaven en de ruimtelijke vertaling daarvan zoals met biobased (ver-)bouwen is totaal anders dan die van een aantal jaren geleden: minder vragend, informerend en agenderend en zeer op handelen gericht. Voor het programma Mooi Nederland, dat de komende jaren werkt aan het zekerstellen van ruimtelijke kwaliteit in de grote opgaven, viel er dus een hoop te leren. Gido ten Dolle, manager Mooi Nederland: “De ordening van nu vraagt om het plannen van slimme combinaties van functies en activiteiten op de juiste plekken en met oog voor ruimtelijke kwaliteit en samenhang.”
“De ordening van nu vraagt om slimme combinaties op de juiste plekken, met oog voor ruimtelijke kwaliteit en samenhang.”
-Gido ten Dolle, manager Mooi Nederland-
Doorpakken
De honderden deelnemers bevonden zich letterlijk - in het Natural Pavilion - en figuurlijk midden in de transitie. Voor een dag over een nieuwe bouwcultuur met biobased bouwen en verbouwen ging het gesprek verrassend weinig over het biobased bouwen zelf. Want dat we biobased kunnen bouwen weten alle deelnemers al. Het Expoterrein van de Floriade bood hiervoor bovendien overtuigend bewijs: het Natural Pavilion, is met zijn houten, demontabele constructie van Hollands hout, kruislaaghouten (CLT) vloeren en wanden, binnenwanden gemaakt van (rest) materialen van de land- en tuinbouw, zoals stro, vlas, paprikastengels en spinaziezaad een toonbeeld van biobased bouwen. En ook de agenda die we samen voeren is bekend: met integrale teams werken aan ontwerp- en inrichtingsprincipes rondom biobased (ver-)bouwen en het maken van handelingsperspectieven om snel en overal in Nederland voor elkaar te krijgen. Waar 1000 dagen Floriade ook echt aan bijgedragen heeft is het bestendigen van de netwerken die nodig zijn om opgaven integraal op te pakken. De deelnemers van de meet-up stonden vooral heel hard te trappelen: doorpakken nu!
Motor achter transities
Dat doorpakken heeft wel nog veel voeten in de aarde. Het realiseren van een gezonde biobased bouwindustrie gaat immers over meer dan een duurzaam gebouw bouwen. Biobased bouwen vormt de krachtige motor achter verschillende transities op alle schaalniveaus. Het biedt de landbouw perspectief in de overstap naar teelten die geschikt zijn voor de bouwindustrie, zoals lisdodde, hennep, olifantsgras, vlas, stro of wilg. De stap van energieslurpende materialen zoals beton en cement die ook veel CO2 uitstoten naar hernieuwbare, natuurlijke materialen zal de bouwsector een stuk duurzamer maken. Ook verrijk biobased produceren het bodemverschralende, monotone landschap van nu, omdat een variëteit aan teelten winst oplevert voor de ecologie, recreatie, biodiversiteit en waterbuffering.
Slim combineren
Al dit soort transities een plek geven in het landschap levert enorme ruimtedruk op. Alle functies naast elkaar plannen lukt niet, daarvoor is te weinig ruimte. Ten Dolle riep de deelnemers op om zich weer een beetje te gedragen als Cornelis Lely, historisch een van de helden van onze nationale ordeningstraditie. Al vraagt de eenentwintigste eeuw natuurlijk wel om een wezenlijk andere invulling van zo’n rol van ruimtelijk orderaar. “De eendimensionale ordening, waarbij elk plekje een enkele functie krijgt voldoet niet meer. De ordening van nu vraagt om het plannen van slimme combinaties van functies op de juiste plekken en met oog voor ruimtelijke kwaliteit en samenhang. Onze huidige methoden en instrumenten zullen daarop aangepast moeten worden.” Het programma Mooi Nederland zal ook daarmee aan de slag gaan.
Ruimtelijke kwaliteit als noodzaak
Als eerste stap helpt het oprekken van ons begrip van wat ruimtelijke kwaliteit is. Kwaliteit is meer dan schoonheid. Het heeft ook betrekking op gezondheid en niet afwentelen op komende generaties. Zo bezien gaat ruimtelijke kwaliteit bijvoorbeeld over wijken met gezonde ondergronden en een rijke biodiversiteit, buurten waar mensen gemakkelijk contacten kunnen maken en waar schoon drinkwater voorhanden is. Denkend vanuit dit perspectief kan het groen misschien wel meerdere functies krijgen, zoals waterbuffer, voedsel, bouwmateriaal en aantrekkelijk recreatiegebied. Allerhande winst waar niet alleen wij, maar ook onze kinderen en kleinkinderen van zullen profiteren. Het kader ruimtelijk kwaliteit dat onderdeel is van het programma Mooi Nederland reikt zo’n breed kwaliteitskader aan ontwerpers, overheden, planners en opdrachtgevers. De vervolgvraag is welke instrumenten we nodig hebben om projecten ook breed op kwaliteit te kunnen toeten, een vraagstuk waarin de Federatie Ruimtelijke kwaliteit samen met vereniging Deltametropool al flink de tanden in heeft gezet.
Tekenen en rekenen
Uit de presentaties van de drie genomineerde projecten van de door het College van Rijksadviseurs geïnitieerde ontwerpprijsvraag ‘Een nieuwe bouwcultuur, biobased en natuurinclusief bouwen’ bleek hoe ook de methode van ontwerpend onderzoek belangrijk is in de zoektocht naar hoe biobased bouwen op alle ruimtelijke schalen plek te geven. Met ontwerpend onderzoek kunnen teams kansen en knelpunten in beeld brengen, belangen in beeld krijgen en verenigen en ambities vertalen in oplossingsrichtingen op straatniveau. De verbeeldingskracht van ontwerpers helpt om mensen mee te nemen naar een wereld die ze nog niet kennen. De voorstellen voor Oirschot zijn niet vrijblijvend. Zo heeft het winnende project Nieuwe Oogst naast ontwerpers ook rekenaars in het team. Nu er breder over kwaliteit en dus ook over opbrengsten wordt nagedacht, is er ook behoefte aan een nieuwe manier van waarderen en rekenen. Nu het winnend project doorontwikkeld wordt richting realisatie is het interessant te kijken of je met die nieuwe rekenmodellen het project daadwerkelijk gefinancierd gaat krijgen. Is een bank bijvoorbeeld ook in staat het denken over waarden te verbreden?
Is een bank bijvoorbeeld ook in staat het denken over waarden te verbreden?
Een nieuwe bouwcultuur
Bovenal is de transitie naar biobased bouwen een culturele transitie. Als mensen niet willen veranderen gebeurt er helemaal niks. De gemeente Oirschot als opdrachtgevende partij van de ontwerpwedstrijd verdient daarom alle lof. Goed opdrachtgeverschap en de durf te innoveren zijn nodig om een nieuwe bouwcultuur tot wasdom te laten komen. Cultuur bouw je samen en daarom is het zo belangrijk bij projecten altijd jezelf mee te nemen, drukte Gertjan de Werk, mede-oprichter van Cirkelstad, het platform voor koplopers in de circulaire en inclusieve bouwsector in een van de deelsessie zijn publiek op het hart. Hij doelde daarmee op het merkwaardige fenomeen dat mensen in functie vaak besluiten nemen op andere gronden dan waar ze persoonlijk voor staan. Thuis vind je duurzaamheid erg belangrijk, maar op kantoor stem je een duurzaam project weg omdat de organisatie waar je voor werkt nog met criteria werkt die bij het oude denken horen. Waarom niet proberen de kaders op te rekken, in plaats van de geldende regels te volgen?
Samen doorbouwen
In Oirschot durft de gemeente het aan om aan de slag te gaan met realiseren van een biobased woon-werkgebied met een groot integraal team. In Den Haag hebben we een minister die onderschrijft dat de nationale ordeningstraditie fris leven ingeblazen moet worden en dat de transities vanuit ruimtelijke kwaliteit ingepast moeten worden. Niet als streven, maar als noodzaak. Het programma Mooi Nederland ontwerpt de komende maanden met diverse partners vanuit het hoofdthema Perspectief voor landbouw & natuur verder aan handelingsperspectieven op gebiedsniveau voor biobased verbouwen. Deze worden volgend jaar samen met instrumenten, bijvoorbeeld rondom regelgeving, als handreiking aangeboden aan provincies en gemeenten. Met zo’n handreiking kunnen zij vervolgens hun opgaven met ruimtelijke kwaliteit te lijf gaan. In Almere werd tijdens de meet-up door partijen zoals Aeres Hogeschool, Bruggencampus, Flevocampus, Floriade Expo 2022, Gemeente Almere, Green Innovation Hub, Hogeschool Windesheim, Horizon Flevoland, PRICE, Provincie Flevoland en het Ministerie van Binnenlandse Zaken het convenant “Samen doorbouwen aan Growing Green Cities” ondertekend, met als ambitie om door te gaan met vergroening van de steden en te blijven versnellen, verduurzamen en innoveren. Omdat 1000 dagen met elkaar werken op de Floriade zoveel heeft opgeleverd in het doorpakken op opgaven is besloten het Natural Pavilion te laten staan. Hanna Lára Pálsdóttir van Mooi Nederland en programmaleider Ruimte voor Biobased Bouwen: “Het paviljoen blijft de plek voor de Biobased Campus om verder te werken, met elkaar en in een steeds veranderende omgeving nu de Floriade de komende jaren zal transformeren tot de woonwijk Hortus. Zoveel actie stemt hoopvol. De omslag is nabij.”
Lees ons ontwerpend onderzoek over biobased (ver-)bouwen onder Publicaties/Landbouw&natuur